Vai trò của trợ giúp viên pháp lý với tư cách người bào chữa tại phiên tòa hình sự

Ngày 20/6/2017 Luật trợ giúp pháp lý mới đã được Quốc hội khóa XIV ban hành và có hiệu lực thi hành kể từ ngày 01/01/2018 trùng với thời điểm có hiệu lực thi hành các đạo luật quan trọng khác về hình sự như Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự… Sự ra đời của Đạo luật này đã thể hiện sự nhất quán trong chính sách của Đảng và Nhà nước trong việc cung cấp các dịch vụ pháp lý miễn phí cho công dân, đặc biệt là các đối tượng yếu thế trong xã hội[1], góp phần đảm bảo quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật.

Trong tố tụng hình sự, Trợ giúp pháp lý bao gồm các hoạt động tư vấn pháp lý, hỗ trợ và đại diện cho người bị tạm giam, bị bắt hoặc bị tù giam, bị tình nghi hay bị cáo buộc, hoặc bị buộc tội và cho các nạn nhân, nhân chứng trong quá trình tố tụng hình sự, được cung cấp miễn phí cho những người không có đủ điều kiện hoặc khi lợi ích công lý đòi hỏi như vậy[2]. Theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 thì Trợ giúp viên pháp lý là một trong những chủ thể tham gia tố tụng hình sự bắt đầu ngay từ giai đoạn giải quyết nguồn tin về tội phạm đến khi kết thúc việc xét xử với tư cách là Người bào chữa[3]; Người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, bị hại, đương sự[4]. Hoạt động của Trợ giúp viên pháp lý trong tố tụng hình sự mang tính đặc thù bởi đây là chủ thể đại diện để thực thi trách nhiệm cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí của Nhà nước đối với nhóm đối tượng yếu thế trong xã hội.

1. Vai trò của Trợ giúp viên pháp lý với tư cách là người bào chữa tại phiên tòa hình sự

Tranh tụng trong xét xử là một trong những nguyên tắc cơ bản, quan trọng nhất của hoạt động tố tụng hình sự mà ở đó người có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người bị buộc tội, người bào chữa và người tham gia tố tụng khác đều có quyền bình đẳng trong việc đưa ra chứng cứ, đánh giá chứng cứ, đưa ra yêu cầu để làm rõ sự thật khách quan của vụ án. Để thực hiện tốt nguyên tắc này, BLTTHS năm 2015 đã tiếp tục bổ sung, hoàn thiện các chế định về bào chữa, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, đương sự, trong đó đặc biệt là quy định rõ ràng, đầy đủ về vai trò của Trợ giúp viên pháp lý trong hoạt động tố tụng hình sự.

Quyền con người trong lĩnh vực tư pháp hình sự được Nhà nước bảo vệ, bảo đảm thực hiện thông qua các quy định của pháp luật trong tất cả các giai đoạn tố tụng từ giai đoạn điều tra, truy tố đến xét xử, thi hành án… Mỗi giai đoạn đều có các quy định cụ thể để đảm bảo mọi hành vi phạm tội đều phải được phát hiện kịp thời, xử lý nghiêm minh, không để lọt tội phạm và không được làm oan người vô tội. Do đó, để đảm bảo yêu cầu này đòi hỏi phải có sự tham gia phản biện của các bên (bên buộc tội và bên gỡ tội) trong quá trình giải quyết vụ án hình sự và một trong những hình thức phản biện hiệu quả nhất chính là sự tham gia của Trợ giúp viên pháp lý với tư cách là người bào chữa. Điều này không chỉ góp phần bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của bị cáo thuộc đối tượng trợ giúp pháp lý mà còn góp phần bảo đảm cho các nguyên tắc cơ bản của BLTTHS được thực hiện nghiêm túc, có hiệu quả trên thực tế.

Với tính chất là một hoạt động bổ trợ tư pháp, thời gian qua hoạt động của Trợ giúp viên pháp lý trong quá trình giải quyết vụ án hình sự nói chung và tại phiên tòa hình sự nói riêng đã góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác giải quyết án hình sự, trình độ hiểu biết pháp luật trong nhân dân, giữ vững ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội, đồng thời tạo cơ chế hữu hiệu thực thi nguyên tắc bình đẳng của các chủ thể tham gia vào quan hệ pháp luật hình sự, không phân biệt vị thế xã hội cũng như góp phần thể hiện bản chất nhân đạo của pháp luật hình sự Việt Nam đối với người phạm tội. Trợ giúp viên pháp lý đóng vai trò là người hướng dẫn pháp luật, bảo đảm cho người được TGPL đều được tiếp cận, sử dụng pháp luật miễn phí trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình, tạo điều kiện để công lý và công bằng xã hội được thực thi, thúc đẩy công tác phổ biến, giáo dục pháp luật cho người dân biết quyền và nghĩa vụ của họ theo pháp luật TGPL… bảo đảm quyền bình đẳng của mọi công dân trước pháp luật, mà trước hết là quyền bào chữa và nhờ người khác bào chữa cho mình thông qua hoạt động TGPL. Đồng thời, hoạt động tham gia tố tụng của Trợ giúp viên pháp lý còn góp phần xác định sự thật khách quan của vụ việc được nhanh chóng, chính xác, tránh làm oan người vô tội, để lọt tội phạm, giúp các cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết công việc công bằng và đúng pháp luật; góp phần tích cực thực hiện cải cách tư pháp, mở rộng điều kiện để thực hiện nguyên tắc tranh tụng trước toà, bảo đảm cho người nghèo, đối tượng chính sách, người già cô đơn, trẻ em không nơi nương tựa, dân tộc thiểu số,… không có điều kiện thuê luật sư cũng được Trợ giúp viên pháp lý tham gia bào chữa để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp miễn phí cho họ trong tố tụng hình sự.

Trên cơ sở quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn hoạt động tố tụng cho thấy, với tư cách là người bào chữa cho bị cáo tại phiên tòa hình sự, Trợ giúp viên pháp lý có thể sử dụng mọi biện pháp do pháp luật quy định để làm sáng tỏ những tình tiết liên quan đến sự thật của vụ án nhằm chứng minh về sự vô tội hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị cáo và giúp bị cáo về mặt pháp lý cần thiết như: Tham gia hỏi đối với bị cáo và những người tham gia phiên tòa khác để làm rõ những nội dung của vụ án, làm cơ sở để đưa ra luận chứng bảo vệ cho bị cáo. Trường hợp Hội đồng xét xử xét thấy cần thiết phải xem xét vật chứng, xem xét tại chỗ địa điểm liên quan đến vụ án thì Trợ giúp viên pháp lý có thể được tham gia cùng và có quyền trình bày nhận xét của mình về vật chứng, địa điểm được xem xét; Nhận xét về các báo cáo, tài liệu mà Hội đồng xét xử đã công bố hoặc trình bày ý kiến để làm rõ những quyết định, hành vi tố tụng trong giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử.

Trong phần tranh luận, Trợ giúp viên pháp lý sẽ trình bày ý kiến, đưa ra chứng cứ, tài liệu và lập luận của mình để đối đáp với các quan điểm của Kiểm sát viên về những chứng cứ xác định có tội, chứng cứ xác định vô tội; tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội; hậu quả do hành vi phạm tội gây ra; nhân thân và vai trò của bị cáo trong vụ án; những tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, mức hình phạt; trách nhiệm dân sự, xử lý vật chứng, biện pháp tư pháp; nguyên nhân, điều kiện phạm tội và những tình tiết khác có ý nghĩa đối với vụ án. Khi tiến hành tranh luận, bào chữa cho bị cáo, Trợ giúp viên pháp lý có quyền đưa ra đề nghị của mình về tội danh, mức án và quan điểm xử lý đối với bị cáo mà mình được phân công bào chữa. Ngoài ra, Trợ giúp viên pháp lý còn có quyền đưa ra các đề nghị đối với Hội đồng xét xử ngay tại phiên tòa trong việc thực hiện đầy đủ các yêu cầu về thủ tục tố tụng cần thiết để đảm bảo phiên tòa được diễn ra đúng, đầy đủ, đạt yêu cầu về mặt thời gian, trình tự, chất lượng…

Có thể nói, tại phiên tòa hình sự vai trò của Trợ giúp viên pháp lý được thể hiện rõ nét nhất và hiệu quả nhất bởi lẽ quá trình điều tra, truy tố mặc dù Trợ giúp viên pháp lý đã tham gia, tuy nhiên vai trò được thể hiện chủ yếu phụ thuộc vào hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc thu thập tài liệu, chứng cứ hoặc đảm bảo các thủ tục tố tụng được thực hiện đầy đủ, đúng theo quy định pháp luật. Tại phiên tòa hình sự, vai trò của Trợ giúp viên pháp lý mang tính độc lập hơn, đặc biệt là có quyền chủ động trong việc nhận xét, đánh giá chứng cứ buộc tội, gỡ tội mà các cơ quan tiến hành tố tụng trong các giai đoạn trước đã thu thập cũng như bổ sung, cung cấp các tài liệu, chứng cứ mới để làm rõ nội dung vụ việc, đặc biệt đối với các vụ việc mà người phạm tội là người dưới 18 tuổi; người có nhược điểm về thể chất, tinh thần… Như vậy, về cơ bản, hoạt động của Trợ giúp viên pháp lý tại phiên tòa hình sự với tư cách là người bào chữa được thực hiện đầy đủ các quyền và nghĩa vụ mà pháp luật về tố tụng hình sự, pháp luật về trợ giúp pháp lý đã quy định. Chỉ có một số điểm khác mang tính đặc thù để phân biệt với người bào chữa khác là Luật sư, người đại diện của người bị buộc tội là đối tượng của TGPL duy nhất là con người (thể nhân) thuộc diện được TGPL; Trợ giúp viên pháp lý thực hiện hoạt động tố tụng ở các lĩnh vực, trừ lĩnh vực kinh doanh, thương mại. Hoạt động tham gia tố tụng của Trợ giúp viên pháp lý là hoạt động miễn phí.

2. Thực trạng hoạt động bào chữa của Trợ giúp viên pháp lý tại phiên tòa hình sự hiện nay

Hiện nay, trên cả nước số lượng người thuộc diện được hưởng TGPL theo Luật TGPL khoảng 50 triệu người, số lượng vụ việc Trợ giúp viên pháp lý tham gia bào chữa tại phiên tòa luôn tăng qua các năm, cụ thể: năm 2016 là 7.807 vụ, năm 2017 là 10.058 vụ, năm 2018 là 11.860 vụ (năm 2018 đã tăng 52% so với năm 2016), 6 tháng năm 2019 là 5.010 vụ việc tham gia tố tụng (nhiều địa phương có tỷ lệ số vụ việc tham gia tố tụng cao như Sơn La, Hà Giang, Lai Châu, Cao Bằng…).

Theo thống kê, hoạt động bào chữa của Trợ giúp viên pháp lý tại phiên tòa hình sự được thực hiện chủ yếu tại các địa bàn thuộc các tỉnh miền núi, kinh tế – xã hội khó khăn đối với các vụ án bắt buộc phải có sự tham gia của người bào chữa và do Cơ quan tố tụng yêu cầu. Thực trạng này đã chỉ ra một thực tế đó là hiện nay do số lượng Luật sư hành nghề trên cả nước chưa đáp ứng được yêu cầu cũng như địa bàn hoạt động của Luật sư thường ở khu vực đô thị hoặc nơi có điều kiện kinh tế – xã hội phát triển nên kết quả hoạt động của Trợ giúp viên pháp lý trong thời gian qua đóng vai trò quan trọng để khắc phục tình trạng thiếu luật sư trong thời điểm hiện nay. Nhìn chung, việc tham gia của Trợ giúp viên pháp lý với tư cách là người bào chữa tại phiên tòa đã góp phần quan trọng trong việc xác định sự thật khách quan của vụ án, giúp cho Hội đồng xét xử ban hành những bản án nghiêm minh, công bằng, dân chủ và đúng pháp luật, bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp cho công dân. Đội ngũ Trợ giúp viên pháp lý đã chủ động tìm tòi, nghiên cứu, học hỏi nâng cao trình độ chuyên môn, kỹ năng nghiệp vụ tại phiên tòa khi thực hiện hoạt động bào chữa, các căn cứ pháp lý trong luận cứ dùng để tranh luận “có tình, có lý”, chặt chẽ và mang tính thuyết phục cao. Bên cạnh đó, với sự hoàn thiện của hệ thống pháp luật hình sự nói chung và các quy định pháp luật liên quan đến hoạt động TGPL nói riêng đã góp phần nâng cao tỷ lệ các vụ án có Trợ giúp viên pháp lý tham gia bào chữa tại phiên tòa, tạo điều kiện để đội ngũ Trợ giúp viên pháp lý ngày càng trưởng thành về bản lĩnh, trình độ chuyên môn và khẳng định được vai trò của mình trong quá trình tham gia bào chữa cho các đối tượng thuộc diện TGPL là bị cáo tại phiên tòa hình sự.

Tuy nhiên quá trình tham gia bào chữa của Trợ giúp viên pháp lý tại phiên tòa hình sự hiện nay còn gặp nhiều khó khăn, hạn chế như: số lượng Trợ giúp viên pháp lý chưa đáp ứng được yêu cầu về số lượng và chất lượng[5] so với yêu cầu của thực tiễn; số lượng Trợ giúp viên pháp lý tham gia bào chữa tại phiên tòa hình sự còn thấp so với nhu cầu TGPL của người dân và số lượng án có liên quan đến người được TGPL phải giải quyết hàng năm của các cơ quan tiến hành tố tụng; chất lượng hoạt động bào chữa của Trợ giúp viên pháp lý tại phiên tòa hình sự chưa đồng đều, có tình trạng Trợ giúp viên pháp lý chưa chủ động, chưa nghiên cứu kỹ hồ sơ vụ án nên chất lượng một số bản bào chữa còn mang tính hình thức…Chính những điều này đã làm giảm vai trò, hiệu quả hoạt động của Trợ giúp viên pháp lý tại phiên tòa hình sự.

3. Một số giải pháp nâng cao vai trò của Trợ giúp viên pháp lý với tư cách là người bào chữa tại phiên tòa hình sự

TGPL là một phần quan trọng trong chính sách của Nhà nước ta nhằm tăng cường quyền dân chủ và hệ thống tư pháp nhằm phục vụ người dân. Thực hiện TGPL miễn phí là thực hiện một hoạt động tiến bộ, có tính nhân văn cao cả vì con người; bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của con người đồng thời cũng là bảo vệ lợi ích pháp chế xã hội chủ nghĩa. Nhờ được TGPL miễn phí mà những người nghèo, những đối tượng chính sách và các đối tượng yếu thế khác trong xã hội có điều kiện tiếp cận, sử dụng các quy định của pháp luật để bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Đặc biệt, TGPL đã trở thành chỗ dựa của người nghèo, đối tượng chính sách và nhóm người yếu thế trong xã hội không chỉ tại phiên tòa hình sự mà trong cả quá trình tố tụng vụ án. Đặc biệt, khi triển khai các chương trình của Nhà nước liên quan đến nông thôn, miền núi, hải đảo, dân tộc, ưu đãi xã hội, trợ giúp xã hội, an sinh xã hội… thì nhu cầu TGPL của người dân sẽ tăng hơn. Hơn nữa, trình độ dân trí nói chung và trình độ pháp lý nói riêng của người dân nước ta còn chưa cao và không đồng đều, nhu cầu TGPL của các đối tượng thuộc diện TGPL là rất lớn. Do đó, để nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động bào chữa và vai trò của đội ngũ Trợ giúp viên pháp lý tại phiên tòa hình sự trong thời gian tới đáp ứng yêu cầu thực tiễn cần thực hiện một số giải pháp sau:

Một là, tiếp tục tổ chức tập huấn, quán triệt các quy định pháp luật liên quan đến Trợ giúp pháp lý để thống nhất nhận thức về vai trò của Trợ giúp viên pháp lý khi tham gia bào chữa tại phiên tòa hình sự;

Hai là, nâng cao chất lượng đội ngũ Trợ giúp viên pháp lý thông qua tổ chức nhiều lớp tập huấn kỹ năng TGPL trong lĩnh vực tố tụng hình sự nói chung và hoạt động bào chữa tại phiên tòa hình sự nói riêng nhằm rút ngắn khoảng cách về trình độ chuyên môn, kỹ năng nghề nghiệp với đội ngũ luật sư. Đặc biệt nâng cao trình độ kỹ năng hỏi, tranh luận tại phiên tòa đối với các Trợ giúp viên pháp lý, chú trọng vào bản chất của hoạt động bào chữa của Trợ giúp viên pháp lý tại phiên tòa hình sự là vụ việc hỗ trợ miễn phí theo tinh thần thượng tôn pháp luật, bảo vệ lẽ phải và những đối tượng yếu thế trong xã hội để từ đó có thể bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người được bào chữa, qua đó cũng góp phần nâng cao chất lượng tranh tụng trong xét xử.

Ba là, cần nâng cao hoạt động tuyển dụng, bổ nhiệm chức danh Trợ giúp viên pháp lý đảm bảo yêu về số lượng, chất lượng, nhất là đối với các địa phương đang thiếu. Bên cạnh đó, cần huy động các luật sư có kinh nghiệm, trình độ, các tổ chức hành nghề luật sư có uy tín tham gia thực hiện TGPL để người dân có quyền tiếp cận dịch vụ TGPL có chất lượng theo hai hình thức là ký hợp đồng và đăng ký tham gia theo các nội dung: điều kiện, tiêu chuẩn và việc thù lao, chi phí khi thực hiện vụ việc TGPL.

Bốn là, cần nghiên cứu đổi mới tổ chức và hoạt động TGPL theo hướng chủ động, tinh gọn về con người và tổ chức, đảm bảo hiệu quả hoạt động của các Chi nhánh TGPL phù hợp với thực tiễn hoạt động này, đáp ứng yêu cầu mở rộng tranh tụng tại tòa án, bảo đảm thực thi quyền bào chữa, quyền bình đẳng trước pháp luật, đáp ứng nhu cầu giúp đỡ pháp luật của công dân.

Năm là, tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng hình sự theo hướng bổ sung thêm các quy định bảo đảm quyền bào chữa, quyền của người bào chữa, khi tham gia tố tụng hình sự; nhận thức và xác định đúng vai trò, vị trí của người bào chữa trong hoạt động tố tụng hình sự; xây dựng cơ chế bảo đảm cho các quy định của pháp luật về quyền của Trợ giúp viên pháp lý được thực hiện trên thực tế.

Như vậy, trong thời gian qua thể chế về TGPL nói chung và vai trò của Trợ giúp viên pháp lý nói riêng đã được Đảng và Nhà nước ngày càng quan tâm; các quy định về Trợ giúp viên pháp lý trong tố tụng hình sự đã được bổ sung, hoàn thiện hơn, góp phần nâng cao vai trò của Trợ giúp viên pháp lý khi tham gia bào chữa cho bị cáo thuộc đối tượng TGPL, đặc biệt nâng cao hiệu quả và hiệu lực trong việc bảo vệ quyền con người trong lĩnh vực tư pháp thông qua các quy định của pháp luật trong cả quá trình giải quyết vụ án. Điều đó cho thấy vị thế quan trọng của Trợ giúp viên pháp lý khi thực hiện chức năng bào chữa trong mối quan hệ biện chứng với các chủ thể thực hiện chức năng buộc tội và chức năng xét xử. Đồng thời, cũng cần khẳng định sự tham gia của Trợ giúp viên pháp lý tại phiên tòa hình sự đã góp phần bảo đảm cho các nguyên tắc cơ bản của Luật TTHS được thực hiện nghiêm túc, góp phần đảm bảo quyền, lợi ích hợp pháp của người được TGPL.

1.Theo Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 có 07 nhóm đối tượng thuộc diện của Trợ giúp pháp lý.
2.Xem Nghị quyết số 67/187 ngày 20/12/2012 của Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc về Nguyên tắc và những hướng dẫn về tiếp cận TGPL trong hệ thống tư pháp hình sự.
3.Xem điều 72 BLTTHS năm 2015
4.Xem điều 83, 84 BLTTHS năm 2015
5.Đến năm 2018, cả nước có 1.218 người làm việc tại các Trung tâm TGPL với 645 trợ giúp viên pháp lý và 573 người làm việc khác. Có 19 tỉnh, thành phố có từ 5 TGVPL trở xuống, cá biệt có địa phương chỉ có 03 TGVPL như Lai Châu.